Το 1681 εκδόθηκε η Telluris Theoria Sacra, η Ιερή Θεωρία της Γης του αιδεσιμότατου Thomas Burnet (1635-1715), Βασιλικού Εφημέριου του Γουλιέλμου Γ’ της Αγγλίας. Ο Burnet θεώρησε ότι η ιστορική αφήγηση του κόσμου περιέχεται στις Γραφές, ενός κόσμου στον οποίο δρουν οι φυσικοί νόμοι με ακρίβεια ρολογιού που ξεκίνησε να κτυπά με την αρχή της Θείας Δημιουργίας. Ο ορθολογιστής προτεστάντης Burnet βασισμένος στη γνώση της εποχής και μη μπορώντας να σπάσει τα δεσμά από τη στενή βιβλική ερμηνεία (όπως και οι σύγχρονοί του), υποστήριξε ότι η Γη έχει ηλικία 6.000 χρόνων.

Η Ιερή Θεωρία της Γης ήταν το αποδεκτό γεωλογικό κείμενο τον έβδομο αιώνα. Ο Burnet βρισκόταν σε στενή επικοινωνία με το Νεύτωνα και οι δύο άντρες δεν διαφωνούσαν επί της ουσίας παρά μόνο σε λεπτομέρειες αναφορικά με την (ιερή) θεωρία της Γης: Ο Μεγάλος Κατακλυσμός κατέστρεψε την αρχικά τέλεια Γη, την Εδέμ, μια κούφια σφαίρα μέσα στην οποία υπήρχε νερό, σκάβοντας ηπείρους, βουνά, θάλασσες, φέρνοντας την αταξία. Και η αναπότρεπτη Δευτέρα Παρουσία θα ρίξει φωτιά στην Γη να την κάψει με σκοπό να αναγεννηθεί στην αρχική τέλεια μορφή της.

Στα τέλη του 18ου αιώνα τα ανήσυχα πνεύματα άρχισαν να εγκαταλείπουν τις ατέρμονες κλειστοφοβικές συζητήσεις περί κοσμογονίας και, βγαίνοντας στην ύπαιθρο, έπιασαν να ψάχνουν στα πετρώματα το κλειδί για την κατανόηση της ιστορίας του πλανήτη. Τα απολιθώματα ήταν πράγματι μνήμες παρελθούσας ζωής (όπως είχαν προτείνει παλαιότεροι), μαρτυρίες για είδη τα οποία δημιούργησε η θεία παρέμβαση – ξεχωριστά το καθένα. Η συστηματική μελέτη τους ήταν αναγκαία για τη με χρονική σειρά αφήγηση της ιστορίας της Γης. Κυριάρχησε η αντίληψη ότι κάθε είδος παραμένει σταθερό και η διαδοχή των ειδών οφείλεται σε καταστροφικά γεγονότα που προκαλούσαν τον αφανισμό τους. Στη συνέχεια η θεία πρόνοια δημιουργούσε νέα είδη στη θέση των εξαφανισμένων. Η προσεκτική παρατήρηση των γεωλογικών στρωμάτων οδήγησε στο ορθό συμπέρασμα ότι η ανθρώπινη ιστορία αποτελούσε την πλέον πρόσφατη περίοδο στην ιστορία της Γης.

Ο Σκοτσέζος James Hutton συσχέτισε τη δημιουργία των πετρωμάτων με τις φυσικές διαδικασίες που λειτουργούν στο παρόν, αντιληπτές από τον άνθρωπο, και που διαμορφώνουν και σμιλεύουν το τοπίο κι ό,τι κρύβεται από κάτω, με εξαιρετικά αργούς ρυθμούς. Η πρότασή του συνεπώς αμφισβητούσε το συντηρητικό υπολογισμό του Burnet για την ηλικία της Γης. Στον επίλογο του συγγράμματός του «Θεωρία της Γης» (1788) ο Hutton έγραψε: έχουμε την ικανοποίηση να δούμε ότι στη φύση υπάρχει σοφία, σύστημα και συνέπεια» καταλήγοντας ότι «το αποτέλεσμα της παρούσας αναζήτησης, είναι ότι δεν βρίσκουμε ίχνος αρχής, – ούτε προοπτική τέλους. / No vestige of a beginning, – no prospect of an end.

Η σκέψη του Hutton ήταν το θεμέλιο που πάτησε η σκέψη μεταγενέστερων πρωτοπόρων όπως o Lyell και o Δαρβίνος. Δώσε μου χρόνο να σταθώ και ως και τη γη μπορώ να κινήσω. Η συνειδητοποίηση ενός αχανούς χρόνου, της χρονικής αβύσσου, που έφερε η αποδέσμευση από την αυστηρή ερμηνεία των Γραφών ήταν καταλυτική δίνοντας φτερά στη σκέψη.

Έχοντας πλέον υπολογίσει την ηλικία της γης στα 4,6 δισεκατομμύρια χρόνια μπορούμε και αναφερόμαστε με ακαδημαϊκή άνεση, π.χ., σε κάποια στρώματα, ότι είναι νέα, μόνο τεσσάρων εκατομμυρίων χρόνων. Όντας όμως βιολογικά προ-ρυθμισμένοι να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο μέσα από μικρό, συγκεκριμένο και πεπερασμένο αριθμό χρονικών κύκλων, μας είναι απελπιστικά δύσκολο να συλλάβουμε, σε πρακτικούς όρους, τα γεωλογικά χρονικά μεγέθη. Κάθε απόπειρα του νου να εισχωρήσει στη χρονική άβυσσο συνθλίβει το λογισμό.

Θεωρητικά εκεί βρίσκεται μια αλήθεια που καταλήγει σε απεριόριστη ελευθερία: αυτή του απλού και του τυχαίου που επιτρέπει ο ουσιαστικά απέραντος δίχως όρια χρόνος όπου στο παρελθόν δοκιμάστηκαν αμέτρητοι συνδυασμοί και πιθανότητες ύπαρξης για να καταλήξουν στον άνθρωπο. Το κυριότερο, άλλες τόσες δυνατότητες στο μέλλον. Φτερά στα πόδια, μια ελευθερία δίχως χρονικά δεσμά που δείχνει λες και είναι σοφή και μελετημένη. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ευτυχία.

Θα μπορούσε, αλλά ζούμε ο καθένας στο καβούκι του. Λίγη η αντοχή της λίγης ζωής του ενός ανθρώπου. Ο χρόνος μετρημένος σε χρόνια, φαινομενικά ατέλειωτα, που τον μετατρέπουν σε βράχο, έχει βλέμμα μέδουσας. Πετρώνει θάβοντας τις μνήμες ζωής. Σκληρή αυτή η ελευθερία, φυλακή δίχως παρηγοριά.

Ο Αμερικανός φυσικός Steven Weinberg είχε πει ότι όσο περισσότερο το σύμπαν γίνεται κατανοητό, τόσο περισσότερο δείχνει άσκοπο.

Ανούσιος χρόνος – η πέτρα μια ασφυκτικά συμπαγής μάζα για το μηχανικό, μια συνάθροιση ορυκτών για το γεωλόγο.

Για τον πιστό βράχος είναι ο Θεός, το θεμέλιο, η ασφάλεια: Ο Κύριος είναι πέτρα μου και φρούριό μου και ελευθερωτής μου. O Θεός είναι ο βράχος μου. Σ’ αυτόν θα ελπίζω. Η ασπίδα μου και το στήριγμα της σωτηρίας μου, ο ψηλός πύργος μου και το καταφύγιό μου. Ο σωτήρας μου. (Β΄ Βασιλειών). Γλυκιά και παρήγορη η αντίληψη, ποιος θα διαφωνούσε;

He who has seen what has happened. And who sees what is to happen (T.S. Eliot – The Rock).

Αδικία το αμελητέο της ανθρώπινης ύπαρξης μπροστά στη συντριπτική και καταθλιπτική διάσταση του χρόνου που ξετύλιξε η επιστήμη. Παρηγοριά στη μετατροπή του βράχου πίσω σε χρόνο, σε επαναλαμβανόμενο ανθρώπινο αφήγημα που επιτρέπει στην ύπαρξη να σταθεί μέσα του και να μετριέται.

Γράφει ο Mircea Eliade στο Μύθο της Αιώνιας Επιστροφής:

Έτσι, η δημιουργία του κόσμου αναπαράγεται κάθε χρόνο… Αυτή η αιώνια επανάληψη της κοσμογονικής πράξης, με την μετατροπή κάθε Νέου Έτους σε εγκαίνια μια νέας εποχής, επιτρέπει την επιστροφή των νεκρών στη ζωή και διατηρεί την ελπίδα των πιστών στην ανάσταση του σώματος. Θα επανέλθω στη σχέση μεταξύ των τελετών του Νέου Έτους και της λατρείας των νεκρών. Σ’ αυτό το σημείο ας επισημάνουμε ότι δοξασίες, οι οποίες απαντώνται σχεδόν παντού, σύμφωνα με τις οποίες οι νεκροί επιστρέφουν στις οικογένειές τους (και συχνά ως «ζωντανοί νεκροί») την περίοδο του Νέου Έτους (τις δώδεκα ημέρες μεταξύ των Χριστουγέννων και των Επιφανίων), υποδηλώνουν ότι η κατάργηση του χρόνου είναι δυνατή κατά τη διάρκεια της μυθικής αυτής στιγμής που ο κόσμος καταστρέφεται και επαναδημιουργείται. Οι νεκροί μπορούν τώρα να επιστρέψουν, αφού όλα τα εμπόδια μεταξύ νεκρών και ζωντανών έχουν καταργηθεί, και θα επιστρέψουν καθώς την παράδοξη αυτή στιγμή ο χρόνος έχει σταματήσει, και έτσι μπορούν πάλι να συνυπάρξουν με τους ζωντανούς. Επιπλέον, αφού προετοιμάζεται μια νέα Δημιουργία, μπορούν να ελπίζουν σε μια επιστροφή στη ζωή η οποία θα είναι διαρκής και με ουσία.

Αμήν.